ΑΡΘΡΑ

 «Οικογενειακές κρίσεις, ευκαιρίες εξέλιξης και ωριμότητας»

Στον χώρο της ψυχικής υγείας, ο όρος κρίση χρησιμοποιείται για να περιγράψει γενικά καταστάσεις έντονης δυσφορίας (συναισθηματικής αναστάτωσης) ή/ και λειτουργικής έκπτωσης ( αποδιοργάνωσης της συμπεριφοράς), που προκαλούνται από εσωτερικές η εξωτερικές πιέσεις (στρεσογόνους παράγοντες) και οι οποίες δοκιμάζουν τις προσαρμοστικές ικανότητες ενός ατόμου ή μιας ομάδας.
   Κρίσεις, με αυτή την έννοια παίρνανε συχνά στην πορεία της ζωής τους όλα τα ζωντανά συστήματα (άτομα, οικογένειες, ομάδες κλπ), αντιδρώντας σε ποικίλους στρεσογόνους παράγοντες. Υπάρχουν κρίσεις που είναι «προβλέψιμες και αναμενόμενες» ως ένα βαθμό. Εμφανίζονται συνήθως σε συγκεκριμένες περιόδους της ζωής ενός ατόμου ή μιας οικογένειας και σχετίζονται με αλλαγή φάσης στον κύκλο της ζωής ( είσοδος στην εφηβεία, αρραβώνας, γάμος ,απόκτηση παιδιού, συνταξιοδότηση κλπ). Υπάρχουν και κρίσεις που εμφανίζονται, εξαιτίας απρόβλεπτων στρεσογόνων καταστάσεων και τυχαίων γεγονότων της ζωής (, ασθένεια, ατύχημα, απώλεια εργασίας ή θάνατος μέλους της οικογένειας, κλπ.).
    Στην την καθημερινή ζωή έχουμε μάθει να συνδέουμε την λέξη κρίση πρώτα και κυρίως με δυσάρεστες σκέψεις και συναισθήματα. Η κρίση ταυτίζεται με δυσάρεστες καταστάσεις και την πεποίθηση ότι εγκυμονεί κινδύνους. Αυτό όμως μας εμποδίζει να παρατηρήσουμε ότι δεν υπάρχει εξέλιξη στη ζωή χωρίς κρίσεις .
    Οι συγκρούσεις ( εσωτερικές και εξωτερικές) που εκφράζονται στην κατάσταση κρίσης «σπρώχνουν» τα ζωντανά συστήματα προς αναζήτηση νέων προτύπων προσαρμογής στις συνθήκες που το περιβάλουν. Αν αυτή η προσαρμογή είναι επιτυχής και λειτουργική , η κρίση μπορεί να καταλήξει στην ενδυνάμωση και την οργάνωση σε υψηλότερο επίπεδο λειτουργικότητας του δοκιμαζόμενου συστήματος, αρά να αποδειχτεί ευκαιρία για εξέλιξη και ωριμότητα. Φυσικά πάντα υπάρχει ο κίνδυνος, οι πιέσεις που ασκούνται στο σύστημα να υπερβαίνουν τις προσαρμοστικές ικανότητες του και να το οδηγήσουν σε (μόνιμη ή προσωρινή ) εξασθένηση και στασιμότητα, και στην εκδήλωση ποικίλων συμπτωμάτων και δυσλειτουργικών προτύπων συμπεριφοράς μεταξύ των μελών του (ατόμων και ομάδων).
  Στην περίπτωση των οικογενειακών κρίσεων ισχύει η ίδια αρχή: : η εξέλιξη του οικογενειακού συστήματος περνάει μέσα από κρίσεις. Κάθε «κρίση» σηματοδοτεί κάποια ανάγκη για αλλαγή του οικογενειακού συστήματος. Είναι αναπόφευκτο στάδιο για την μετάβαση σε άλλη εξελικτική φάση, σε άλλο επίπεδο ωριμότητας ή αλλαγή λειτουργίας του συστήματος αλλά και των μελών του. Παράδειγμα, η ενηλικίωση των παιδιών. Είναι μια φυσιολογική και αναμενόμενη αλλαγή στον κύκλο ζωής του οικογενειακού συστήματος και του ατόμου.

    Η προσπάθεια ανεξαρτητοποίησης και διαφοροποίησης των ατόμων από την οικογένεια καταγωγής τους πάντα πυροδοτεί μια κρίση, δηλαδή δημιουργεί συναισθηματική αναστάτωση στα μέλη του συστήματος και πολλές φορές εκδηλώνονται διάφορα συμπτώματα και «δυσκολίες». Όταν ο γιος ή η κόρη μεγαλώσουν και φύγουν από το σπίτι, όχι μόνο οι γονείς αλλά και τα ίδια παιδιά,  ακόμα και αν περίμεναν αυτή την μέρα με ανυπομονησία και προετοιμάζονταν για αυτή την αλλαγή - βιώνουν σημαντικό βαθμό στρες, γιατί όλοι πρέπει να προσαρμοστούν σε μια τεράστια αλλαγή της δυναμικής της οικογένειας .

   Δεν αλλάζει απλά η καθημερινότητα και η ρουτίνα της οικογενειακής ζωής, λόγω της πραγματικής απουσίας του παιδιού από αυτήν , αυτό που αλλάζει κυρίως είναι οι ρόλοι και η δυναμική των σχέσεων των μελών της οικογένειας, Αλλάζει καθοριστικά ο τρόπος που σχετίζονται. Οι γονικοί ρόλοι αποδυναμώνονται και πρέπει καλυφθεί το κενό που δημιουργείται. Ο οικογενειακός «χάρτης» πρέπει να επανασχεδιαστεί. Η οικογενειακή ζωή δεν οργανώνεται πια γύρω από τις ανάγκες του παιδιού και αναδύονται στο προσκήνιο π.χ. πιθανόν παραμελημένες ανάγκες των συζύγων. Αναδύονται ατομικές επιθυμίες και θέματα (π.χ. υπαρξιακά , προσωπικό νόημα ζωής ) αλλά και θέματα διαπροσωπικά (τι μας συνδέει σαν ζευγάρι; εκτός από καλός πατέρας και καλή μητέρα μπορούμε να είμαστε καλοί φίλοι ή /και καλοί εραστές και σύντροφοι;) Δοκιμάζεται η σχέση του ζευγαριού και τα προσωπικά όρια προσαρμογής των συντρόφων.

   Επίσης και το παιδί που φεύγει από την ασφάλεια της οικογένειας έχει να κάνει τεράστιες αναπροσαρμογές ως προς το πώς τι μπορεί να περιμένει από τους γονείς , πως θα σχετιστεί μαζί τους από μια ποιο ενήλικη θέση και πως θα οργανώσει την ζωή του μακριά από την οικογενειακή ασφάλεια.
    Αυτή η δοκιμασία ,αυτή η κρίση , μπορεί να οδηγήσει το ζευγάρι και την οικογένεια ως σύνολο, σε «υψηλότερο» (πιο λειτουργικό) επίπεδο οργάνωσης και προσαρμογής. Δηλαδή τα μεν παιδιά να αναλαμβάνουν τελικά την ευθύνη της ζωής τους , να αναπτύξουν και αξιοποιούν το προσωπικό τους δυναμικό και να προχωρήσουν στην ζωή τους. Οι δε γονείς απελευθερωμένοι από τις απαιτήσεις του γονικού ρόλου μπορούν να κάνουν μια νέα αρχή για τον εαυτό τους και τη σχέση τους και να ανακαλύψουν νέες δυνατότητες και νοήματα στη ζωή τους.

   Αν όλα τα μέλη της οικογένειας (με πρώτο το ζευγάρι των γονιών) καταφέρουν να κάνουν ικανοποιητικούς προσωπικούς επαναπροσδιορισμούς (στόχων και νοήματος ζωής) και θετικές αναπροσαρμογές στην σχέση τους ώστε να έχουν και άλλους λόγους να είναι μαζί εκτός από το να είναι γονείς μικρών παιδιών, τότε όλο το σύστημα θα αναδιοργανωθεί σε υψηλότερο επίπεδο οργάνωσης . Τα παιδιά θα ανεξαρτητοποιηθούν και θα ενηλικιωθούν ψυχολογικά και ουσιαστικά. Το ζευγάρι των γονιών θα ανακαλύψει νέους τρόπους να συντροφικότητας και τα μέλη του οικογενειακού συστήματος θα μπορούν να συνυπάρχουν λειτουργικά με νέους ρόλους, πιο ενήλικους.

    Υπάρχουν, όπως ήδη αναφέραμε, και κρίσεις που πυροδοτούνται από απρόβλεπτες και τραγικές αλλαγές, όπως η απώλεια του συντρόφου, του γονέα κ.λ.π , που είναι ακόμα ποιο μεγάλη δοκιμασία των αντοχών του ατόμου και του οικογενειακού συστήματος. Όταν ο ένας σύντροφος πεθάνει ή φύγει με άλλο τρόπο από τη σχέση, ο άλλος σύντροφος θα πρέπει να ξαναφτιάξει ένα «εσωτερικό χάρτη ζωής» όπου η μορφή του απόντος συντρόφου δεν θα εμπεριέχεται , δεν θα είναι πια κεντρική φιγούρα. Εφόσον υπάρχουν παιδιά, πρέπει να γίνουν, παράλληλα, ανάλογες ανακατατάξεις και προσαρμογές ρόλων.     Μέσα από αυτή την διεργασία επώδυνων αναπροσαρμογών το σύστημα αναγκάζεται να κινητοποιήσεις ίσως και να ανακαλύψει αποθέματα και δυνάμεις που αλλιώς δεν θα είχε την ευκαιρία να το κάνει. Άρα ακόμα και μια τέτοια κρίση, μπορεί να είναι πρόκληση και αφετηρία εξέλιξης και ωριμότητας για τα άτομα μέλη του οικογενειακού συστήματος (π.χ. να επισπεύσει την ατομική διαφοροποίησης και την ανάληψης ευθύνης εαυτού των ενήλικων μελών οικογένειας ).
   Αν ένα οικογενειακό σύστημα δεν μπορέσει να αναδιοργανωθεί και να περάσει στην επόμενη φάση που απαιτεί η φυσική του εξέλιξη ή να προσαρμοστεί στις εξωτερικές συνθήκες τότε μπλοκάρει η ανάπτυξης του ως σύνολο. Ένα τέτοιο μπλοκάρισμα μπορεί να οδηγήσει στην εκδήλωση συμπτωμάτων (εθισμοί, ψυχολογικές οι σωματικές διαταραχές, διαταραχές συμπεριφοράς κλπ.) σε κάποιο μέλος της οικογένειας (παιδί ή και γονιό) και να αναπτυχθούν χρόνια δυσλειτουργικά πρότυπα συμπεριφορών με απρόβλεπτες συνέπειες. Σε τέτοιες περιπτώσεις συνιστάται ειδική θεραπευτική βοήθεια για να ξεμπλοκάρει το σύστημα ,να ολοκληρώσει την πορεία του και να απελευθερώσει τα άτομα μέλη του που μπορεί να έχουν χρεωθεί την δυσλειτουργία του συστήματος και κινδυνεύουν να καθηλωθούν σε ακατάλληλους ή και επικίνδυνους ρόλους.